روابط هند و اتحاد جماهیر شوروی در قرن بیستم، به ویژه در دوران جنگ سرد، از ویژگی‌های پیچیده و چندوجهی برخوردار بود که تحت تأثیر عوامل اقتصادی، ژئوپولیتیکی، و ایدئولوژیک قرار داشت. این روابط در یک زمینه جهانی شکل گرفت که رقابت‌های شدیدی میان بلوک‌های غرب و شرق وجود داشت و هند به‌عنوان یکی از کشورهای غیرمتعهد در تلاش بود تا تعادل را در سیاست خارجی خود حفظ کند.
۱. موقعیت هند در سیاست جهانی و اهمیت شوروی
در دوران پس از استقلال هند در سال ۱۹۴۷، این کشور در تلاش بود تا از یک سویه‌گرایی در سیاست خارجی خود اجتناب کرده و روابط دیپلماتیک و اقتصادی با کشورهای مختلف برقرار کند. از آنجایی که هند در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ با چالش‌های اقتصادی و اجتماعی بسیاری روبه‌رو بود، به شدت به کمک‌های فنی و اقتصادی نیاز داشت. در این دوره، شوروی به‌عنوان یک ابرقدرت جهانی و حامی ایدئولوژی سوسیالیستی، فرصتی برای هند ایجاد کرد تا از حمایت‌های مالی، فنی، و نظامی آن بهره‌برداری کند.
شوروی در راستای گسترش ایدئولوژی سوسیالیستی خود و تقویت روابط با کشورهای در حال توسعه، به‌ویژه هند که یکی از کشورهای بزرگ در جهان سوم به شمار می‌رفت، علاقه‌مند بود. در مقابل، هند نیز به دلیل نیاز به تکنولوژی صنعتی پیشرفته و دسترسی به منابع مالی برای توسعه زیرساخت‌های خود، به همکاری با شوروی توجه ویژه‌ای داشت.
۲. انتقال فناوری و همکاری اقتصادی
یکی از مهم‌ترین ابعاد روابط هند و شوروی در دوران جنگ سرد، انتقال فناوری و کمک‌های فنی بود. شوروی به‌ویژه در زمینه‌های صنعتی، انرژی، و دفاع به هند کمک‌های فراوانی ارائه کرد. این کمک‌ها شامل تأسیس کارخانه‌ها و زیرساخت‌های صنعتی، تأمین ماشین‌آلات پیشرفته، و کمک به توسعه بخش‌های انرژی و هسته‌ای بود.
در دهه ۱۹۵۰، شوروی شروع به ارسال مشاوران فنی و کارشناسان برای کمک به توسعه صنایع هند کرد. این مشاوران در ساخت و تجهیز کارخانه‌ها، تأسیس کارخانه‌های فولاد، و ایجاد زیرساخت‌های کلیدی در بخش‌های مختلف صنعتی مشارکت داشتند. هند از شوروی به‌ویژه در زمینه صنایع سنگین مانند صنعت فولاد، پتروشیمی، و انرژی هسته‌ای بهره‌برداری کرد.
۳. تجارت دوجانبه و موازنه پرداخت‌ها
روابط تجاری هند و شوروی در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ اهمیت ویژه‌ای یافت. در این دوره، هند و شوروی به توافقاتی برای تسهیل تجارت دوجانبه دست یافتند که به‌ویژه در زمینه محصولات کشاورزی، ماشین‌آلات، مواد خام، و محصولات صنعتی بود. یکی از ویژگی‌های این تجارت، سیستم پرداخت‌های متقابل بود که به‌جای استفاده از ارزهای خارجی، معاملات از طریق سیستم‌های خاص پرداخت انجام می‌شد.
این سیستم تجاری به هند اجازه داد تا از فشارهای ارزی جهانی در امان بماند و به‌طور مستقیم از منابع شوروی بهره‌برداری کند. در این راستا، بسیاری از پروژه‌های زیرساختی که توسط شوروی پشتیبانی می‌شدند، تحت این سیستم مالی مدیریت می‌شدند.
۴. روابط نظامی و استراتژیک
در زمینه دفاع، اتحاد جماهیر شوروی به یکی از بزرگ‌ترین تأمین‌کنندگان تسلیحات برای هند تبدیل شد. این تأمین تسلیحات به هند این امکان را می‌داد که در برابر تهدیدات منطقه‌ای، به‌ویژه از سوی چین و پاکستان، خود را تقویت کند. شوروی همچنین در توسعه صنایع دفاعی هند نقش مهمی ایفا کرد و بسیاری از فناوری‌های نظامی پیشرفته به هند منتقل شد. این همکاری در دوران جنگ‌های هند و پاکستان به‌ویژه در سال‌های ۱۹۶۵ و ۱۹۷۱ از اهمیت بالایی برخوردار بود.
۵. مسائل ژئوپولیتیکی و چالش‌ها
روابط هند و شوروی همچنین تحت تأثیر مسائل ژئوپولیتیکی منطقه‌ای و جهانی قرار داشت. شوروی در تلاش بود تا هند را از نفوذ غرب و به‌ویژه ایالات متحده دور نگه دارد و در این راستا، هند را به‌عنوان متحد خود در آسیا و در مقابل چین و ایالات متحده در نظر می‌گرفت. از سوی دیگر، هند نیز به‌دنبال تقویت موقعیت خود در صحنه جهانی و مقابله با تهدیدات منطقه‌ای از طریق حمایت شوروی بود.
این روابط ژئوپولیتیکی و استراتژیک در مواردی با چالش‌هایی روبه‌رو شد. به‌ویژه در زمانی که هند تحت فشارهای ایالات متحده قرار گرفت و شوروی مجبور شد مواضع خود را در مقابل سیاست‌های جهانی هند تنظیم کند. اما با وجود این چالش‌ها، روابط هند و شوروی در کل در سطح بالایی از همکاری‌های دوجانبه باقی ماند.
کتاب هند و اتحاد جماهیر شوروی: تجارت و انتقال فناوری (India and the Soviet Union: Trade and Technology Transfer ) نوشته سانتوش ک. مهروترا (Santosh K. Mehrotra)، اولین مطالعه جامع در خصوص روابط تجاری بین هند و اتحاد جماهیر شوروی و فرآیند انتقال فناوری از شوروی به هند است. این کتاب با استفاده از تحقیقات میدانی گسترده و جزئیات دقیق، به‌عنوان یک منبع معتبر در زمینه روابط تجاری و انتقال فناوری بین هند و شوروی شناخته می‌شود و به تحلیل دقیق ابعاد مختلف این روابط می‌پردازد.
